ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး ဆိုရာ၀ယ္

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး ဆိုရာ၀ယ္ (အပိုင္း - ၄)

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးႏွင့္ ျဖစ္စဥ္ (Process)

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳဆိုတာ ရွဳပ္ေထြးတဲ့ သေဘာတရားတခု ျဖစ္သလို၊ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳ ျဖစ္ေပၚလာေရး အတြက္ လုပ္ေဆာင္ခ်က္ေတြကလဲ ရွည္လ်ားလွပါတယ္။ ဒီလို ရွဳပ္ေထြးရွည္လ်ားတဲ့ လုပ္ေဆာင္ခ်က္ေတြကို ျဖစ္စဥ္အဆင့္ဆင့္ ခြဲျခားသတ္မွတ္လိုက္တဲ့ အခါက်ေတာ့ အေကာင္အထည္ ေဖာ္တဲ့အခါ လြယ္ကူသြားေစပါတယ္။ ႏိုင္ငံေရးပညာရွင္ Shell ဆိုသူက ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးနဲ႕ ပတ္သက္တဲ့ ျဖစ္စဥ္ အဆင့္ဆင့္ကို ျပင္ဆင္ေသာအဆင့္၊ သတင္းအခ်က္အလက္ ဖလွယ္ေသာအဆင့္၊ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳ စတင္ေသာအဆင့္နဲ႕ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳ ျပီးဆံုးျပီး အေကာင္အထည္ေဖာ္ရန္ commitment ရွိေသာအဆင့္ ဆိုျပီး အဆင့္ေလးဆင့္ ခြဲျခားေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။ ဒီအဆင့္ေလးဆင့္ဟာ ေနာက္ဆံုးအဆင့္ကို မေရာက္မခ်င္း ဆင့္ကဲ ျဖစ္ေပၚေနမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳ ျဖစ္စဥ္ကို စီးပြားေရး၊ ကုန္သြယ္ေရးနဲ႕ ႏိုင္ငံတကာ ေရးရာေတြမွာ အသံုးျပဳ ေဖာ္ေဆာင္ေနၾကပါတယ္။

ပဋိပကၡေျဖရွင္းေရးမွာ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳကို ျဖစ္စဥ္တရပ္အေနနဲ႕ အသံုးျပဳေဖာ္ေဆာင္မယ္ဆိုရင္ ပထမဦးဆံုး Track I, II, III ေခါင္းေဆာင္မွဳအေၾကာင္းကို နားလည္သိရွိဖို႕ လိုပါတယ္။

Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြ ဆိုတာက ျမင္သာ၊ ထင္သာရွိျပီး တိုင္းျပည္ကို ကိုယ္စားျပဳတဲ့ ႏိုင္ငံေရးေခါင္းေဆာင္မ်ားနဲ႕ စစ္ေရးေခါင္းေဆာင္မ်ားကို ဆိုလိုပါတယ္။ ျပည္တြင္းေရး ပဋိပကၡေတြမွာေတာ့ အတိုက္အခံ ႏိုင္ငံေရးေခါင္းေဆာင္ေတြနဲ႕ လူမ်ိဳးစုေခါင္းေဆာင္ေတြ ပါ၀င္ပါတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာမွဳေတြနဲ႕ ပတ္သက္တဲ့ သူတို႕ရဲ႕ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြကို အမ်ားျပည္သူက လက္ခံတဲ့ အေျခအေနမွာ ရွိေနရပါမယ္။ ဒါေၾကာင့္ အတိုက္အခံ ႏိုင္ငံေရးေခါင္းေဆာင္ေတြဟာ လူထုနဲ႕ တသားတည္း ရွိေနဖို႕ လိုအပ္လွပါတယ္။

ကမၻာ့သမိုင္းထဲက လြတ္လပ္ေရး၊ ဒီမိုကေရစီအေရး လွဳပ္ရွားမွဳေတြမွာ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးတဲ့ ညီလာခံေတြ ေပၚေပါက္လာျပီးမွ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲမွာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်မွတ္လိုက္တဲ့ ေခါင္းေဆာင္ေတြ၊ အဖြဲ႕အစည္းေတြက လူထုတရပ္လံုးကို ကိုယ္စားမျပဳတာေၾကာင့္ အသြင္ေျပာင္းမွဳေတြ စတင္လိုက္တာနဲ႕ ျပည္တြင္းစစ္မီးေတြ၊ တိုင္းျပည္ခြဲထြက္မွဳေတြ စတင္လာခဲ့တာေတြ ရွိပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ Track I ေခါင္းေဆာင္မွဳ တာ၀န္ဆိုတာ အလြန္ အေရးၾကီးပါတယ္။ ဒီတာ၀န္ကို ယူဖို႕ ၾကိဳးစားတဲ့ ေခါင္းေဆာင္ေတြ (သို႕မဟုတ္) အမ်ားက သေဘာတူ ေရြးခ်ယ္ထားတဲ့ ေခါင္းေဆာင္ေတြဟာ မိမိတို႕ကို လူထုရဲ႕ ဘယ္ေလာက္ရာခိုင္ႏွဳန္းက ေခါင္းေဆာင္အျဖစ္ ဘယ္အေျခအေနထိ ကိုယ္စားျပဳ ခြင့္ေပးထားသလဲ ဆိုတာကို စဥ္ဆက္မျပတ္ အကဲျဖတ္ေနဖို႕ လိုအပ္ပါတယ္။

Track II ေခါင္းေဆာင္ေတြကေတာ့ အစိုးရအဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ အတိုက္အခံ အဖြဲ႕အစည္းေတြမွာ ဦးေဆာင္တာ၀န္မ်ား တရား၀င္ တာ၀န္ ထမ္းေဆာင္မွဳ မရွိေပမယ့္ လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္းမွာ ၾသဇာသက္ေရာက္သူမ်ား ျဖစ္ပါတယ္။ Track II ေခါင္းေဆာင္မွဳနဲ႕ ပတ္သက္ျပီး အဓိပၸာယ္ဖြင့္ဆိုခ်က္ေတြ အမ်ားအျပား ရွိပါတယ္။ Lederach က Track II ေခါင္းေဆာင္သံုးမ်ိဳးကို ခြဲျခား ေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။ ပထမ တမ်ိဳးကေတာ့ ပညာေရး၊ စီးပြားေရး၊ က်န္းမာေရး နယ္ပယ္က လူအမ်ားေလးစားခံရတဲ့ လူပုဂၢိဳလ္ေတြကို Track II ေခါင္းေဆာင္ေတြအျဖစ္ သတ္မွတ္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒုတိယတမ်ိဳးကေတာ့ ဘာသာေရးအဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ တကၠသိုလ္ေတြနဲ႕ လူမွဳေရး အဖြဲ႕အစည္းေတြကို Track II ေခါင္းေဆာင္မွဳအျဖစ္ သတ္မွတ္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ တတိယတမ်ိဳးကေတာ့ ပဋိပကၡျဖစ္ပြားေနတဲ့ ဘက္ႏွစ္ဘက္ဆီက အလယ္အလတ္တန္း ေခါင္းေဆာင္ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

Track II ေခါင္းေဆာင္မွဳဟာ ပညာေရးေရခ်ိန္နဲ႕ လူမွဳေရး ေရခ်ိန္ ျမင့္မားတဲ့ ပေရာ္ဖက္ရွင္နယ္ေတြ အမ်ားဆံုး ပါ၀င္တဲ့ အဆင့္ ျဖစ္တဲ့အတြက္ ပဋိပကၡေတြ တင္းမာေနတဲ့ အခ်ိန္နဲ႕ political deadlock ျဖစ္ေနခ်ိန္ေတြမွာ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး၊ ျငိမ္းခ်မ္းေရး၊ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရး စတဲ့အေရးေတြကို ေဆာင္ရြက္ဖို႕ အသင့္ေတာ္ဆံုး ျဖစ္ေၾကာင္း ပညာရွင္မ်ားက ေထာက္ျပခဲ့ၾကပါတယ္။ ျပႆနာေတြကို ညွိႏွိဳင္းအေျဖရွာတဲ့ အုပ္စုေတြကို ဖြဲ႕စည္းျပီး ပဋိပကၡျဖစ္ေနတဲ့ ဘက္ႏွစ္ဘက္အၾကားမွာ ညွိႏိွဳင္းေဆာင္ရြက္မွဳေတြကို ျပဳလုပ္ႏိုင္သူအမ်ားစုဟာ Track II ေခါင္းေဆာင္မွဳမွာ ပါ၀င္ေန တတ္ပါတယ္။

Track III ေခါင္းေဆာင္မွဳမွာ ေဒသဆိုင္ရာ ပညာေရး၊ လူမွဳေရး၊ ဘာသာေရး အဖြဲ႕အစည္းေတြက ေခါင္းေဆာင္ေတြနဲ႕ ပေရာ္ဖက္ရွင္နယ္ေတြ ပါ၀င္ပါတယ္။ အန္ဂ်ီအိုအဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ တက္ၾကြ လွဳပ္ရွားမွဳ အဖြဲ႕အစည္းေတြ ပါ၀င္တဲ့အတြက္ လူထုနဲ႕ တသားတည္း ျဖစ္ေနသူေတြ အမ်ားဆံုး ပါ၀င္ပါတယ္။ ပဋိပကၡေျဖရွင္းေရး၊ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး၊ ျငိမ္းခ်မ္းေရး ျဖစ္စဥ္ေတြမွာ Civil Society အားေကာင္းဖို႕က အလြန္အေရးၾကီးပါတယ္။ Track III ေခါင္းေဆာင္မွဳက ဒီလိုအပ္ခ်က္ကို အျဖည့္ဆည္းေပးႏိုင္ဆံုး အုပ္စုတခု ျဖစ္ပါတယ္။

သတင္းမီဒီယာေတြက Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြကို ပိုျပီး အာရံုထားေလ့ရွိပါတယ္။ ဒါကို Track II, III ေခါင္းေဆာင္မွဳက နားလည္ျပီး လုပ္ေဆာင္သင့္တဲ့ လုပ္ငန္းစဥ္ေတြကို မိမိတို႕ဘာသာ လုပ္ေဆာင္ႏိုင္ဖို႕ လိုပါတယ္။ တခါတရံမွာ Track II, III ေခါင္းေဆာင္ေတြက ဒီသေဘာကို နားမလည္ပဲ ေပၚျပဴလာႏိုင္ငံေရး နည္းလမ္းေတြကို အသံုးျပဳျပီး မီဒီယာေတြေပၚ အတင္းခုန္တက္ျခင္း (သို႕မဟုတ္) ကိုယ္ပိုင္ လူထုဆက္ဆံေရး မီဒီယာျဖင့္ ေပၚျပဴလာျဖစ္ေအာင္ ျပဳလုပ္ျခင္းေတြ ရွိတတ္ၾကပါတယ္။ ဒီလို လုပ္လာတဲ့အခါ Track II, Track III အဆင့္မွာ အေကာင္အထည္ေဖာ္ထားတဲ့ လုပ္ငန္းစဥ္ေတြကို ထိခိုက္ေစတတ္ပါတယ္။ လူအမ်ားရဲ႕ အာရံုစိုက္မွဳ ခံရေလေလ၊ လွဳပ္ရွားမွဳေတြအတြက္ ေဘာင္က်ဥ္းေလ ျဖစ္တတ္တာကို သတိျပဳဖို႕ လိုပါတယ္။

(ဆက္လက္ေဖာ္ျပပါမည္)

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး ဆိုရာ၀ယ္ (အပိုင္း - ၅) (နိဂံုး)

ႏိုင္ငံေရးပညာရွင္ Harold Saunders က ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးျဖစ္စဥ္ အဆင့္ငါးဆင့္ကို ခြဲျခားျပီး အဆင့္တိုင္းမွာ Track I, II, III ေခါင္းေဆာင္မွဳရဲ႕ အခန္းက႑ေတြကို ေရးသားေဖာ္ျပထားခဲ့ပါတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲတိုင္းမွာ ဒီအဆင့္ ငါးဆင့္ကို ျဖတ္သန္းဖို႕ လိုအပ္တာ မဟုတ္ေပမယ့္၊ ဒီအဆင့္ေတြကို သိျခင္းအားျဖင့္ ဘယ္လိုက႑မွာ ဘယ္လိုလူေတြက ဘယ္လိုတာ၀န္ေတြ ထမ္းေဆာင္လို႕ ရတယ္ဆိုတာကို ခြဲျခား သိႏိုင္ပါတယ္။ ဇာတ္ပြဲတခုကို ေအာင္ေအာင္ျမင္ျမင္ကႏိုင္ဖို႕ ဇာတ္ဆရာ၊ မန္ေနဂ်ာ၊ ေရွ႕ထြက္မင္းသား မင္းသမီး၊ ေခါင္းေဆာင္မင္းသား၊မင္းသမီး၊ ဇာတ္ကသူမ်ား၊ မိတ္ကပ္ဆရာ၊ ၾကိဳးဆြဲ၊ ထမင္းခ်က္ အားလံုးက ကိုယ့္ကၽြမ္းက်င္တဲ့ တာ၀န္ကို ကိုယ္ေက်ျပြန္ဖို႕ လိုအပ္ပါတယ္။ လူတိုင္းစင္ေပၚတက္ျပီး ဇာတ္ကခ်င္လို႕ကေတာ့ ဇာတ္ေခါင္းကြဲမွာပါပဲ။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးဆိုတာက ပဋိပကၡေတြ ေျပလည္ဖို႕ ေျဖရွင္းျခင္း ျဖစ္တဲ့အတြက္ အလြန္ခက္ခဲတဲ့ လုပ္ငန္းစဥ္ေတြ ပါ၀င္ေနပါတယ္။ သူ႕ေနရာနဲ႕သူ တာ၀န္ေက်ဖို႕ လိုအပ္လွပါတယ္။ ႏိုင္ငံတႏိုင္ငံရဲ႕ ပဋိပကၡဆိုတာ တဦးတေယာက္တည္းက ေျဖရွင္းလို႕ မရသလို၊ အဖြဲ႕အစည္းတခုကပဲ ေျဖရွင္းလို႕ ရတာ မဟုတ္ပါဘူး။

Saunders ရဲ႕ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳ ျဖစ္စဥ္မွာ ျပႆနာမ်ားကို ဆန္းစစ္၍ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးရန္ ဆံုးျဖတ္ျခင္း၊ ပ႗ိပကၡတြင္ ပါ၀င္ေနသူမ်ားအၾကား ဆက္ဆံေရးအေပၚတြင္ သက္ေရာက္ေသာ issues မ်ားအား ရွာေဖြေလ့လာေဖာ္ထုတ္ျခင္း၊ ပူးတြဲအေျဖရွာလိုေသာ ဆႏၵေပၚထြက္ျခင္း၊ Scenario မ်ား တည္ေဆာက္ျခင္းႏွင့္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးျခင္း၊ သေဘာတူညီခ်က္ မ်ားအား စုေပါင္းအေကာင္အထည္ေဖာ္ျခင္း စတာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

(၁) Phase One: Defining the problem and Deciding to engage

ဒီအဆင့္က ပဋိပကၡမွာ ပါ၀င္ေနၾကတဲ့ အတိုက္အခံအင္အားစုေတြနဲ႕ အစိုးရဘက္ေတာ္သားေတြအေနနဲ႕ ပဋိပကၡေတြ ဆက္ရွိေနျခင္းအားျဖင့္ တိုင္းျပည္အတြက္ ဘယ္လိုအက်ိဳးေက်းဇူးမွ မရွိေစတာ၊ တဘက္နဲ႕ တဘက္ကို အႏိုင္တိုက္ဖို႕ ဆိုတာလဲ ဘယ္လိုမွ မျဖစ္ႏိုင္ေတာ့တာကို သိျမင္လာၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ တဘက္နဲ႕ တဘက္ ဆန္႕က်င္ေနၾကရင္း တေယာက္တေပါက္ လုပ္ခ်င္ရာ လုပ္ေနၾကတာေတြေၾကာင့္ တိုင္းျပည္ရဲ႕ ေရရွည္ဖြံ႕ျဖိဳးတိုးတက္ေရးကို ထိခိုက္ေစမွဳ၊ ျပည္သူလူထုအမ်ား အတိဒုကၡေရာက္မွဳ၊ ထိခိုက္နစ္နာမွဳ မ်ားသာ ျဖစ္ေနတာကို သိျမင္ျပီး တဘက္တည္းကေန unilateral action ေတြ အေကာင္အထည္ေဖာ္ေနရံုနဲ႕ တိုင္းျပည္အနာဂတ္အတြက္ ဘယ္လိုအက်ိဳးေက်းဇူးမွ မရွိႏိုင္တာကို နားလည္လာၾကတဲ့ ႏိုင္ငံေရးအေတြးအေခၚ ေပၚထြက္လာတဲ့ အဆင့္ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီလို အခ်ိန္မွာမွ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာဖို႕ ဆံုးျဖတ္လာၾကတာပါ။ အတိုက္အခံေတြဘက္ကေန ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးဆိုတာကို တဘက္သတ္ ေတာင္းဆိုေနရံုနဲ႕ ဒီလိုႏိုင္ငံေရးအဆင့္ကို မေရာက္ႏိုင္ပါဘူး။

ပဋိပကၡေတြေၾကာင့္ အာဏာရွင္ေတြဘက္မွာလဲ ႏိုင္ငံတကာ တရား၀င္မွဳေတြ မရတာ၊ ႏိုင္ငံတကာဖိအားေပးခံရတာေတြ ရွိေနျပီး၊ အတိုက္အခံဘက္မွာလဲ အဆံုးသတ္တိုက္ပြဲ မတိုက္ႏိုင္ေတာ့တဲ့ အေျခအေနကို ေရာက္ေနျပီဆိုရင္ ဒါဟာ mutually hurting stalemate ျဖစ္ေနျပီလို႕ သံုးသပ္ႏိုင္ပါတယ္။ ဒီလိုအေျခအေနမ်ိဳးကို မွန္မွန္ကန္ကန္ ရွဳျမင္သံုးသပ္ႏိုင္ခဲ့ရင္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး ျဖစ္လာေအာင္ လုပ္ယူလို႕ ရပါတယ္။ ဒီလို လုပ္ယူတဲ့အခါမွာ Track II နဲ႕ Track III အခန္းက႑က အလြန္ အေရးၾကီးပါတယ္။

အာဏာရွင္ေတြဘက္က ထိပ္ပိုင္းေခါင္းေဆာင္ေတြနဲ႕ အတိုက္အခံဘက္က အင္အားစု ေခါင္းေဆာင္ေတြအေနနဲ႕ မရွံဳးမႏိုင္ျဖစ္ျပီး political deadlock ျဖစ္ေနတာကို ေတြ႕ျမင္ေနေပမယ့္ open moves ကို လက္ေတြ႕လုပ္ဖို႕ ခဲယဥ္းေလ့ရွိပါတယ္။ သူတို႕ ေရာက္ေနတဲ့ ေခါင္းေဆာင္အေျခအေနမွာ တဘက္က တဘက္ကို အရွံဳးေပးလိုက္တယ္လို႕ ေနာက္လိုက္ေတြက ထင္မွာကိုလဲ စိုးရိမ္ေလ့ရွိၾကပါတယ္။ သူတို႕ရဲ႕ အင္အားကို တဘက္နဲ႕ တဘက္ ျပၾကရမွာလဲ ျဖစ္တဲ့အတြက္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးလိုပါတယ္လို႕ စတိတ္မင့္ေတြ ထုတ္တာ၊ ေတာင္းဆိုတာ၊ ဆက္ဆံေရးအရာရွိ ခန္႕တာေတြ လုပ္တတ္ၾကေပမယ့္ လက္ေတြ႕ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရး ျဖစ္စဥ္ကို စတင္ဖို႕က်ေတာ့ လွ်ိဳ႕၀ွက္ပဲျဖစ္ေစ ၀န္ေလးေလ့ရွိပါတယ္။ symbolism of talking with an enemy ဆိုတာကို ေနာက္ပါအင္အားစုေတြ သိသြားမွာကို စိုးရိမ္ေလ့ရွိပါတယ္။

ဒါေၾကာင့္ လက္ေတြ႕အေကာင္အထည္ေပၚလာဖို႕အတြက္ ကနဦးအေနနဲ႕ ပညာရွင္ေတြ၊ Track II- III ေခါင္းေဆာင္ေတြက စတင္ေပးဖို႕ လိုပါတယ္။ ၁၉၉၀ ေႏွာင္းပိုင္း ကာလေတြတုန္းက Tajikistan ႏိုင္ငံရဲ႕ ဒိုင္ယာေလာ့ျဖစ္စဥ္ကို ပညာရွင္ေတြ၊ Track II- III ေခါင္းေဆာင္ေတြက စတင္ခဲ့ၾကတာပါ။ ထိပ္ပိုင္းေခါင္းေဆာင္ေတြအၾကားမွာ တရား၀င္ ဒိုင္ယာေလာ့ခ္ ေဆြးေႏြးပြဲၾကီးေတြ မစတင္ခင္ တႏွစ္ေလာက္အၾကာမွာ ကတည္းက ပညာရွင္ေတြအၾကား၊ အလယ္အလတ္ ေခါင္းေဆာင္ေတြအၾကားမွာ တရားမ၀င္ ဒိုင္ယာေလာ့ခ္ေတြ အမ်ားအျပား လုပ္ခဲ့ၾကတာပါ။ အဲဒီကေနမွ အရွိန္ရလာျပီး ေခါင္းေဆာင္ၾကီးေတြအၾကားက တရား၀င္ ေဆြးေႏြးပြဲေတြ ေပၚထြက္လာတာပါ။ ပညာရွင္ေတြ၊ ေခါင္းေဆာင္ငယ္ေတြ ပါ၀င္တဲ့ ဒိုင္ယာေလာ့ခ္အုပ္စုဟာ “Memorandum on a Negotiating Process for Tajikistan,” ဆိုတာကို ေရးဆြဲတင္သြင္းႏိုင္ခဲ့ၾကျပီး၊ တရားမ၀င္ေဆြးေႏြးပြဲမ်ားစြာကေန official platform တခုကို ေရာက္ေအာင္ တည္ေဆာက္ႏိုင္ခဲ့ၾကပါတယ္။

လက္ေတြ႕မွာ ဒီအဆင့္ကုိ စတင္ဖို႕က အခက္ခဲဆံုး ျဖစ္ပါတယ္။ အစပ်ိဳးတဲ့ ပညာရွင္ေတြနဲ႕ ႏွစ္ဘက္ေခါင္းေဆာင္ငယ္ေတြကို လူအမ်ားက အၾကီးအက်ယ္ ေ၀ဖန္တိုက္ခိုက္မွဳေတြ ေပၚထြက္လာႏိုင္ပါတယ္။ သာမန္ လမ္းေဘးရန္ပြဲကို ၀င္ေရာက္ေစ့စပ္ဖို႕ ၾကိဳးပမ္းမွဳမွာေတာင္ ႏွစ္ဘက္စလံုးရဲ႕ တိုက္ခိုက္မွဳကို ၾကားကေန အေခ်ာင္ခံရႏိုင္မွဳေတြ ရွိေသးတယ္ဆိုရင္ တိုင္းျပည္တခုမွာ ျဖစ္ေနတဲ့ ပဋိပကၡကို ၾကား၀င္ေစ့စပ္တာမွာက ဒီထက္ ပိုဆိုးႏိုင္ပါတယ္။ ႏိုင္ငံေရးအေျခအေနကို ခံစားခ်က္မ်ား ေဘးဖယ္ျပီး လက္ေတြ႕က်က် သံုးသပ္ႏိုင္သူေတြ၊ ေ၀ဖန္မွဳေတြကို ၾက့ံၾကံ့ခိုင္ ရင္ဆိုင္ရဲသူေတြ၊ ကိုယ္လုပ္တဲ့ အလုပ္အတြက္ ဘယ္သူေျမွာက္ေပးလို႕၊ ဆြယ္လို႕ လုပ္တာပါလို႕ ဘယ္သူ႕ကိုမွ ေျဖရွင္းခ်က္ ထုတ္မေနပဲ လုပ္စရာရွိတာကို လုပ္ရဲသူေတြကသာ ဒီအဆင့္ကို စတင္ဖို႕ လိုအပ္ခ်ိန္ေတြမွာ အစပ်ိဳး ဦးေဆာင္ႏိုင္သူေတြ ျဖစ္လာႏိုင္ပါတယ္။

(၂) Phase Two: Mapping Issues and Relationships

ဒီအဆင့္မွာ အာဏာပိုင္အဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ အတိုက္အခံ အင္အားစုေတြသာမက ျပည္သူေတြပါ ပါ၀င္လာပါတယ္။ အဖြဲ႕အစည္းနဲ႕ ပတ္သက္သူေတြက ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးနဲ႕ ပတ္သက္တဲ့ ႏိုင္ငံေရး ေထာက္ခံအားေပးမွဳကို တည္ေဆာက္ျခင္းအားျဖင့္ ရရွိလာမယ့္ ေအာင္ျမင္ႏိုင္မွဳ အတိုင္းအတာကို တြက္ခ်က္ၾကပါတယ္။ ျပည္သူလူထုနဲ႕ အရပ္ဘက္အဖြဲ႕အစည္းေတြကလဲ တိုင္းျပည္မွာ အေရးတၾကီး ေျဖရွင္းရမယ့္ ျပႆနာေတြကို အာဏာပိုင္ေတြ၊ အတိုက္အခံ အဖြဲ႕အစည္းေတြနဲ႕ ဘယ္လိုပူးတြဲေျဖရွင္းလို႕ ရႏိုင္မလဲ ဆိုတာကို စဥ္းစားလာၾကပါတယ္။

ဒီအဆင့္မွာ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြ တိုက္ရိုက္ပါ၀င္ပတ္သက္မွဳ ရွိခ်င္မွ ရွိႏိုင္ပါတယ္။ ျပည္သူလူထုကလဲ ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြး အေျဖရွာမွဳကို ေတာင္းဆိုလွဳပ္ရွားမွဳေတြ ျဖစ္လာခ်ိန္မွာ issues နဲ႕ relationships ေတြကို တြဲစပ္မွဳေတြ လုပ္လာပါတယ္။ သို႕ေပမယ့္ ထိပ္ပိုင္းေခါင္းေဆာင္ေတြ အခ်င္းခ်င္း လက္ဆြဲႏွဳတ္ဆက္တာ၊ ေတြ႕ဆံုႏွုတ္ဆက္တာ၊ ညစာစားပြဲတက္တာေတြ စတဲ့ symbolic significance ကို ဖန္တီးတဲ့ အဆင့္ထိပဲ တက္လို႕ ရေလ့ရွိပါတယ္။ ဒီအဆင့္ကို အရွိန္ျမွင့္ရမွာက ပညာရွင္ေတြနဲ႕ Track II-III ေခါင္းေဆာင္ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

ဒီအဆင့္မွာ ပဋိပကၡထဲမွာ ပါ၀င္ေနတဲ့ ႏိုင္ငံေရးအင္အားစုေတြအၾကား၊ လူမ်ိဳးစုေတြအၾကားက ဆက္ႏြယ္မွဳေတြ၊ အတူတကြ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္ႏိုင္မွဳေတြကို ဘယ္အရာေတြက ကန္႕သတ္ထားတယ္ ဆိုတာကို အေျဖထုတ္တာ၊ တိုင္းျပည္ရဲ႕ အမ်ိဳးသား အက်ိဳးစီးပြားအတြက္ ဦးစားေပးရမယ့္ က႑ေတြကို ေဖာ္ထုတ္တာ၊ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္ႏိုင္မယ့္ လုပ္ငန္းစဥ္ေတြ ခ်မွတ္တာေတြ ျပဳလုပ္လာၾကပါတယ္။ အင္အားစုေတြအၾကား တရား၀င္ေဆြးေႏြးပြဲမဟုတ္ေသးတဲ့ ေဆြးေႏြးပြဲေလးေတြ က်င္းပျပီး တဘက္နဲ႕ တဘက္ ေျပာဆုိတာေတြကို အျပန္အလွန္ နားေထာင္ေပးတာ၊ ႏွစ္ဘက္စလံုးက ဆံုးရွံဳးနစ္နာမွဳေတြနဲ႕ နာက်ည္းခ်က္ေတြကုိ အသိအမွတ္ျပဳတာ၊ ျဖစ္ရပ္ေတြကို ၀ါဒေတြ၊ ယံုၾကည္ခ်က္ေတြ၊ ရွဳေထာင့္ေတြကေန မၾကည့္ပဲ လူသားခ်င္းစာနာမွဳေပၚ အေျခခံျပီး ရွဳျမင္သံုးသပ္တာေတြ လိုအပ္ပါတယ္။

ႏိုင္ငံေရးပညာရွင္ Spector နဲ႕ Zartman တို႕က ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးကို တရား၀င္ မစခင္ အခင္းအက်င္း (prenegotiation environment) မွာ အင္အားစုေတြအားလံုး လက္ခံႏိုင္မယ့္ ခ်ဥ္းကပ္နည္းလမ္းေတြကို ရွာေဖြဖို႕ ပိုမိုလြယ္ကူေၾကာင္း ေလ့လာတင္ျပခဲ့ပါတယ္။ အိုင္ယာလန္ေျမာက္ပိုင္း ျငိမ္းခ်မ္းေရးျဖစ္စဥ္ ေအာင္ျမင္ခဲ့ရတဲ့ အေၾကာင္းရင္းေတြထဲမွာ၁၉၉၃ ခုႏွစ္ prenegotiation အခင္းအက်င္း အေျခအေနက အဓိကက်ေၾကာင္း ပညာရွင္အမ်ားက ေထာက္ျပေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။

Phase III : Generating the will for a joint solution

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးကို ၾကိဳးပမ္းသူေတြဟာ ဒီအဆင့္ေရာက္မွ ပူးတြဲ အေျဖရွာလိုတဲ့ ဆႏၵေတြ ႏိုင္ငံေရးအင္အားစု အသိုင္းအ၀ိုင္းေတြအတြင္းမွာ ေပၚေပါက္လာေအာင္ အရွိန္ျမွင့္ ၾကိဳးပမ္းၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ အင္အားစုေတြအၾကားမွာ မတူညီတဲ့ ၀ါဒေတြ၊ အေတြးအေခၚေတြ၊ ယံုၾကည္ခ်က္ေတြ၊ အက်ိဳးစီးပြားေတြ ရွိေနတဲ့ အတြက္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြး အေျဖရွာေရးကို အင္အားစုအားလံုးက သေဘာတူလက္ခံထားျပီး ျဖစ္မယ္လို႕ သတ္မွတ္လို႕ မရပါဘူး။ ဒီအဆင့္မွာ ထူးျခားတာက Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြကိုယ္တိုင္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးအတြက္ ျပင္ဆင္မွဳေတြ စတင္ျပဳလုပ္လာေလ့ ရွိတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီအဆင့္မွာ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြ ေရြးခ်ယ္စဥ္းစားေလ့ရွိတဲ့ substantive and procedural considerations ေတြကို ပညာရွင္ေတြက သုေတသနျပဳ ေလ့လာၾကရာမွာ အခ်က္ၾကီးသံုးခ်က္ကို ေတြ႕ခဲ့ၾကပါတယ္။

• ခ်ဥ္းကပ္နည္းလမ္း- ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးရာမွာ ဘယ္လို issues ေတြကို ေဆြးေႏြးမွာလဲ။ ပါ၀င္မယ့္ လူမ်ိဳးစုေတြ၊ အာဏာပိုင္အဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ အတိုက္အခံအဖြဲ႕အစည္းေတြရဲ႕ positions ေတြက ဘာေတြလဲ။ အက်ိဳးစီးပြားက ဘာေတြလဲ။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးျခင္းျဖင့္ အားလံုးအတြက္ အက်ိဳးေက်းဇူးရွိမယ့္ အခြင့္အလမ္းေတြ က ဘယ္မွာလဲ။
• ပါ၀င္သူမ်ား - ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးစားပြဲေပၚကို ေရာက္လာမယ့္ stakeholders ေတြက ဘယ္သူေတြ ျဖစ္မလဲ။ ဘယ္လို ကၽြမ္းက်င္နားလည္သူေတြ ပါ၀င္ဖို႕ လိုအပ္သလဲ။ ပါ၀င္သူေတြရဲ႕ ကိုယ္ေရးရာဇ၀င္ေတြ၊ ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြးမွဳဆိုင္ရာ အေလ့အထေတြက ဘာေတြလဲ။ ဘယ္လို ညြန္႕ေပါင္းအဖြဲ႕အစည္းေတြကို ဖြဲ႕ႏိုင္မယ့္ အလားအလာရွိႏိုင္သလဲ။
• တြန္းအား- ဘယ္လို စံႏွဳန္းနဲ႕ သေဘာထားေတြကို အင္အားစုေတြက လက္ခံၾကသလဲ။ စံႏွဳန္းေတြ က်င့္သံုးႏိုင္ေအာင္ ဘယ္လို re-framing လုပ္မလဲ။

တခါတရံမွာ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြက ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳဆိုင္ရာ pre-conditions ေတြကို ေၾကညာခ်က္ေတြထုတ္ျပီး သတ္မွတ္ေလ့ရွိၾကပါတယ္။ Pre-conditions ေတြဆိုတာ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳျဖစ္စဥ္ကို ေႏွာင့္ေႏွးေစတဲ့ အရာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးၾကမယ့္ အင္အားစုေတြအၾကား တိုးတိုးတိတ္တိတ္ ညွိႏွိဳင္းၾကရမယ့္ အရာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ အမွန္တကယ္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြး အေျဖရွာေရးကို ဦးတည္ေဆာင္ရြက္တဲ့အခါ စတိတ္မင့္ထုတ္ျပီး pre-conditions ခ်ေပးတဲ့ နည္းဗ်ဴဟာကို အသံုးျပဳလို႕ မရပါဘူး။ ရလဒ္က ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးကို မဦးတည္ပဲ political deadlock ျဖစ္ေစႏိုင္ပါတယ္။

သို႕ေပမယ့္ ဒီနည္းဗ်ဴဟာက diplomatic cover ရေစတဲ့အတြက္ အတိုက္အခံအင္အားစု အခ်ိဳ႕က သံုးေလ့ရွိပါတယ္။ စတိတ္မင့္ထုတ္ျပီး pre-conditions သတ္မွတ္တာကို အာဏာပိုင္ေတြဘက္က ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးဖို႕ အမွန္တကယ္ ရည္ရြယ္ခ်က္ရွိတယ္လို႕ သံုးသပ္ေလ့မရွိပါဘူး။ အာဏာပိုင္ေတြဘက္ကို ႏိုင္ငံတကာ ဖိအားတိုးလာေအာင္၊ အတိုက္အခံဘက္မွာ diplomatic cover ရလာေအာင္ ၾကိဳးပမ္းတဲ့ threat လို႕ပဲ ယူဆပါတယ္။ ဒီလို နည္းဗ်ဴဟာကို တျခားႏိုင္ငံေရးအဆင့္ေတြမွာ အသံုးျပဳရင္ political deadlock ျဖစ္ျပီး၊ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးျဖစ္စဥ္ Phase III မွာ သံုးလိုက္ရင္ေတာ့ ျဖစ္စဥ္တခုလံုးကို ပ်က္စီးသြားေစတတ္တဲ့အတြက္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးကို အမွန္တကယ္ လိုလားတဲ့ အတိုက္အခံေခါင္းေဆာင္ေတြ အထူးသတိျပဳၾကဖို႕ လိုအပ္ပါတယ္။ အလားတူပါပဲ။ အာဏာပိုင္ေတြဘက္ကလဲ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးကို တကယ္လိုလားတယ္ဆိုရင္ pre-conditions သတ္မွတ္ခ်က္ေတြကို ေရွာက္ၾကဥ္ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။

Phase III အဆင့္မွာ Track II - III ေခါင္းေဆာင္ေတြ လုပ္ေဆာင္ရမယ့္ လုပ္ငန္းတာ၀န္ေတြကိုလဲ ပညာရွင္ေတြက ေလ့လာေဖာ္ထုတ္ထားၾကပါတယ္။ အဓိက လုပ္ငန္းတာ၀န္ေတြကေတာ့

• ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲမွာ ပါ၀င္ေဆြးေႏြးသူမ်ားအၾကား အျပဳသေဘာျဖင့္ ဆက္ဆံၾကမည့္ ဒိုင္ယာေလာ့ခ္ အခင္းအက်င္းျဖစ္ေအာင္ ဖန္တီးေပးျခင္း
• တိုင္းျပည္အနာဂတ္အတြက္ အေရးၾကီးေသာ ျပႆနာမ်ားကို ေျဖရွင္းရန္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲတြင္ ပါ၀င္သူမ်ား သေဘာတူညီထားသည့္ အခ်က္အလက္မ်ားကို ေလ့လာသံုးသပ္၍ ဆက္ဆံေရးပ်က္ျပယ္ႏိုင္ေသာ အေျခအေနမ်ားတြင္ ၀င္ေရာက္ထိန္းသိမ္းေပးျခင္း
• ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲ ပ်က္ျပားေစႏိုင္သည့္ အဖ်က္သေဘာ ဆက္ဆံေရးအေျခအေနမ်ား ျဖစ္ပြားလာပါက အဆိုပါ ဆက္ဆံေရးအေျခအေနမ်ားေၾကာင့္ မည္သို႕ေသာ အလားအလာမ်ား ေပၚေပါက္ေစႏိုင္သည္ကို ေလ့လာဆန္းစစ္ျပီး ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးလမ္းစဥ္ကို ထိပ္ပိုင္းေခါင္းေဆာင္မ်ား ဆက္လက္စြဲကိုင္မည့္ အေျခအေနမ်ား ဖန္တီးေပးျခင္း စတာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

ဒီအဆင့္မွာ အေရးၾကီးဆံုးကေတာ့ လိုအပ္မယ့္ အေပးအယူေတြ ေဖာ္ထုတ္ျခင္း၊ common ground ရွာေဖြျခင္းနဲ႕ consensus ရေအာင္ ျပဳလုပ္ျခင္းတို႕ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။

Phase Four: Scenario Building and Negotiation

ဒီအဆင့္မွာ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြအၾကား တရား၀င္ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးမွဳေတြ စတင္လာျပီ ျဖစ္ပါတယ္။ Track II- III ေခါင္းေဆာင္ေတြ အေနနဲ႕လဲ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲ ပ်က္ျပားသြားေစမယ့္ အေျခအေနေတြ မျဖစ္ပြားလာေအာင္ အထူးအာရံုစိုက္ရမယ့္ အဆင့္ျဖစ္ပါတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးၾကရမွာ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြအေနနဲ႕ ႏိုင္ငံေရးအရ ဆီေလ်ာ္ျပီး၊ လက္ေတြ႕မွာလဲ အေကာင္အထည္ေဖာ္လို႕ရမယ့္ သေဘာတူညီခ်က္ေတြ ေပၚထြက္လာေအာင္ ဦးတည္ ၾကိဳးပမ္းၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ Track II – III ေခါင္းေဆာင္ေတြကေတာ့ က်င္းပေနဆဲ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲေတြရဲ႕ အေျခအေနကို ေလ့လာသံုးသပ္တာေတြ၊ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲပ်က္ျပားေစႏိုင့္မယ့္ အေျခအေနေတြကို ေစာင့္ၾကည့္ထိန္းခ်ဳပ္တာေတြ၊ ပ်က္ျပားေစမယ့္ အေျခအေနေတြကို ဖယ္ရွားႏိုင္မယ့္ နည္းလမ္းေတြကို ရွာေဖြေဆာင္ရြက္တာေတြ၊ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြက တဘက္က အေျခအေနကို တီးေခါက္လိုတဲ့အခါမွာ float trial balloons အေနနဲ႕ ေဆာင္ရြက္ေပးတာေတြကို ျပဳလုပ္ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲမွာ အသံုးျပဳၾကတဲ့ Policy framework အသီးသီးမွာ သက္ဆိုင္ရာ ကၽြမ္းက်င္ပညာရွင္ေတြက working group ေတြ တည္ေဆာက္ျပီး လိုအပ္တာ ျဖည့္ဆည္းေပးဖို႕ လိုအပ္ပါတယ္။

Phase Five: Acting Together to Implement Agreements

ဒီအဆင့္မွာ ေခါင္းေဆာင္ေတြ၊ ပညာရွင္ေတြအေနနဲ႕ သေဘာတူထားတဲ့ စာခ်ဳပ္ေတြကို အေကာင္အထည္ေဖာ္ႏိုင္ေအာင္ ၾကိဳးပမ္းေဆာင္ရြက္ၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြအေနနဲ႕ judicial and physical arrangements ေတြကို အာရံုစိုက္ျပီး၊ Track II – III ေခါင္းေဆာင္ေတြက perceptions and human relationships ေတြ ေျပာင္းလဲလာေရးကို အာရံုစိုက္ရပါမယ္။ Post-agreement negotiation အဆင့္မွာ အလုပ္ျပီးေျမာက္ေရးကို ဦးစားေပးၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။

နိဂံုး

ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးဆိုတာ စကားလံုးအေနနဲ႕ အသံုးျပဳေနရံုနဲ႕ ျဖစ္လာႏိုင္တဲ့ အရာမဟုတ္ပါ။ တဘက္နဲ႕ တဘက္ pre-conditions ေတြ ခ်မွတ္ျပီး diplomatic cover အတြက္ အသံုးခ်ေနရံုနဲ႕လဲ ေအာင္ျမင္လာႏိုင္တဲ့ အရာမဟုတ္ပါ။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရးဆိုတာ ျဖစ္စဥ္ တရပ္ျဖစ္ပါတယ္။ ျဖစ္စဥ္တရပ္ေအာင္ျမင္ဖို႕က တည္ေဆာက္ယူရပါတယ္။ လိုအပ္ခ်က္ေတြကို ျဖည့္ဆည္းရပါတယ္။ အေရးၾကီးဆံုးကေတာ့ တိုင္းျပည္ရဲ႕ ပဋိပကၡအေျခအေနကို စဥ္ဆက္မျပတ္ ေလ့လာဆန္းစစ္ေနျပီး၊ mutually hurting stalemate အဆင့္ေရာက္ေနတာကို သိျမင္တဲ့ ပညာရွင္ေတြနဲ႕ Track II – III ေခါင္းေဆာင္ေတြကလဲ Phase I ကို အစပ်ိဳးရဲရပါတယ္။ ဒီလိုမဟုတ္ရင္လဲ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးကို ျဖစ္ခ်င္တဲ့ Track I ေခါင္းေဆာင္ေတြက Track II- III အလုပ္ေတြကို တာ၀န္ခြဲေ၀မွဳ လုပ္တတ္ဖို႕ လိုတယ္။ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးရဲ႕ ျဖစ္စဥ္ရဲ႕ protocol ေတြကိုလဲ သိျမင္ဖို႕ လိုပါတယ္။ တဘက္က Track II, III ေတြ လႊတ္ခ်ိန္မွာ တဘက္ကလဲ Track II, III ေတြပဲ ျပန္လႊတ္ဖို႕ လိုအပ္ပါတယ္။ တဘက္က Track II, တဘက္က Track I တို႕ေတြ႕ေနရတဲ့ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးပြဲရဲ႕ ေအာင္ျမင္ႏိုင္မွဳ ရာႏွဳန္းက ေတာ္ေတာ္နည္းပါတယ္။  စစ္မွန္ေသာ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးကို ဦးတည္ေစတဲ့ ခ်ဥ္းကပ္နည္းလမ္း၊ ဆက္ဆံေရးတည္ေဆာက္မွဳ၊ တြန္းအ ားေတြ ရွိမွသာ ထိေရာက္တဲ့ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာေရး ျဖစ္စဥ္ကို ေအာင္ျမင္စြာ အေကာင္အထည္ေဖာ္ႏိုင္မွာျဖစ္ေၾကာင္း ေရးသားတင္ျပအပ္ပါတယ္။

ခင္မမမ်ိဳး (၁၁၊ ၁၊ ၁၁)

ကိုးကားစာရင္း-

Freeman, Charles. Arts of Power: Statecraft and Diplomacy (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 1997)

Saunders, Harold. “Prenegotiation and Circum-negotiation: Arenas of the Multilevel Peace Process,” in Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict, ed. Chester Crocker, Fen Osler Hampson, and Pamela Aall (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 2001)

Lederach, John Paul. Building Peace: Sustainable Reconciliation in Divided Societies (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 1997)

Solomon, Richard H., and Nigel Quinney. American Negotiating Behavior: Wheeler-dealers, Legal Eagles, Bullies, and Preachers (Washington, D.C.: United States Institute of Peace Press, 2010)

Druckman, Daniel. “Negotiating in the International Context,” in Peacemaking in International Conflict: Methods and Techniques, ed. I. William Zartman (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 2007)

Fisher, Roger and William Ury, Getting to Yes: Negotiating Agreement Without Giving In (Boston: Houghton Mifflin, 1922),

Laue, James E. “Contributions of the Emerging Field of Conflict Resolution,” in Approaches to Peace: An Intellectual Map, ed. Scott W. Thompson, Kenneth M. Jenson, Richard N. Smith, and Kimber M. Schraub (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 1991)

Hopmann, P. Terrence. “Bargaining and Problem Solving: Two Perspectives on International Negotiation,” in Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict, ed. Chester Crocker, Fen Osler Hampson, and Pamela Aall (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 2001)

Mnookin, Robert H., Scott R. Peppet, and Andrew S. Tulumello, Beyond Winning: Negotiating to Create Value in Deals and Disputes (Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press, 2000)

Pruitt, Dean G. Negotiation Behavior (New York: Academic Press, 1981)

Marks, Susan Collin. Watching the Wind: Conflict Resolution during South Africa’s Transition to Democracy (Washington, DC: United States Institute of Peace, 2000)

Bazerman, Max H. and Margaret A. Neale, Negotiating Rationally (New York: Free Press, 1992)

Thomas, Kenneth W. and Ralph H. Kilmann. Thomas-Kilmann Conflict Mode Instrument (Palo Alto, Calif.: CPP, Inc., 2002)

Shapiro, Daniel L. “Supplemental Joint Brainstorming: Navigating Past the Perils of Traditional Bargaining,” Negotiation Journal 16, no. 4 (2000)

Shell, G. Richard. Bargaining for Advantage: Negotiation Strategies for Reasonable People (New York: Penguin Books, 2000)

Hayner, Priscilla. Negotiating justice: Guidance for Mediators. (International Center for Transitional Justice, 2009)

Deegan, Heather. South Africa Reborn: Building a New Democracy (University College London Press, 1999)

Touval, Saadia. “Multilateral Negotiation: An Analytic Approach,” Negotiation Journal 5, no. 2 (April 1989): 163.

Weaver, Gary. Culture Communication, and Conflict: Readings in Intercultural Relations (Needham Heights, Mass.: Ginn Press, 1994)